Ongeloof. Dat is wat me steeds vaker overvalt. Ik weet dat we de temperatuurstijging van de aarde maar moeilijk in toom kunnen houden. En toch schrik je als een grote ijskap op Antarctica ineens afbreekt. Ik weet dat als we de anderhalve meter niet in stand houden, het coronavirus weer om zich heen zal slaan. Maar als ik dan een deskundige hoor zeggen dat als we zo doorgaan, we binnen vier weken weer op het niveau van maart zitten, dan kijk je toch even op.

Ik neem aan dat ik niet de enige ben. Ik hoor het ook van mensen die een burn-out hebben gekregen. Ze wisten dat het eraan zat te komen, maar zijn toch verrast als ze op een dag hun hand niet meer kunnen optillen. Dat ongeloof is terug te voeren op exponentieel denken. In dat denken is er sprake van een kantelpunt: een systeem raakt onder invloed van geleidelijke veranderingen uit evenwicht. Er komt een punt waarop alle kleine beetjes bij elkaar leiden tot een enorme sprong, een nieuwe evenwicht. En die plotselinge sprong overvalt ons. In ons lineaire brein bestaan alleen maar kleine sprongetjes, geen aardverschuivingen. Die kleine stapjes zijn goed zichtbaar en leiden tot een voorspelbaar patroon, waardoor het moeilijk te bevatten is dat ze ineens tot zulke grote veranderingen leiden. Zo kun je het plotseling uitbreken van een oorlog verklaren uit het jarenlang opgebouwde gistend onbehagen in de samenleving. Er is slechts een aanleiding, een klein stapje nodig om de boel tot ontploffing te laten komen.

Waarom hoor je zelden over hoe kleine, positieve stapjes leiden tot exponentieeel positieve uitkomsten?

Het exponentiële denken is in de populairwetenschappelijke literatuur aangedragen als manier om te laten zien hoe ideeën snel kunnen uitgroeien tot populaire fenomenen. Het is in de managementliteratuur aangegrepen als een methode om organisaties erg snel te laten groeien. En er zijn optimisten die vinden dat de weg naar een heilzame samenleving wordt geplaveid door een zich exponentieel ontwikkelende computerkracht. Maar als het gaat om menselijk gedrag, worden vooral de negatieve gevolgen uitgelicht.

De wereld wordt door onze inspanningen vooral op een exponentiële manier naar de filistijnen geholpen: de kleine stapjes die we als mensen maken, leiden tot oncontroleerbare, catastrofale ontwikkelingen voor de mensheid. Het is ook voer voor complotdenkers; het idee dat er een grote onzichtbare beweging is die elk moment tot uitbarsting kan komen. Zo is altijd wel ergens een geheim genootschap dat uit alle macht aan het laatste blokje staat te trekken waardoor de hele Jengatoren instort.

Menselijke inspanningen lijken nooit op een exponentiële manier gunstig uit te pakken. Sterker nog, kleine stapjes zijn ‘een druppel op de gloeiende plaat’. Ze verzetten geen bergen, maar dragen water naar de zee. Waarom hoor je zelden een verhaal waarin iemand inzichtelijk maakt hoe kleine, positieve stapjes leiden tot exponentieel positieve uitkomsten voor de mensheid? Waarom kan ik niet zien hoe mijn eigen kleine bijdrage leidt tot een grote sprong voorwaarts?

Ik zou zeggen: exponentiële denkers allerlei landen, verenigt u. Vertel een verhaal over positieve kantelpunten. Zodat we op een dag ineens verrast worden door een wereld die er een beetje beter uitziet.